هشدار برای تهرانیها؛ بسیاری از مناطق مسکونی و تاسیسات شهری در معرض فرونشست هستند.
دکتر سعادت: امکان گسترش فرونشست در سال‌های آتی تا فرودگاه مهرآباد وجود دارد.
یکی از ماموریت‌های مهم سازمان نقشه‌برداری کشور بررسی تغییرات هندسیِ سرزمینی از جمله پایش تغییرات پوسته زمین و تعیین سطح مبنای ارتفاعی در کل کشور است و میزان فرونشست سالانه تمامی مناطق کشور را با روش‌های علمی اندازه‌گیری میکند؛ فرونشستهایی که عمدتا به دلیل بهرهبردارى بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی رخ می‌دهد و اگرچه در کوتاه مدت کم‌تر ممکن است موجب بروز خطرهاى ناگهانى و فاجعه‌باری مانند فروچاله و زلزله شود، اما در آینده می‌تواند مسبب چنین فجایعی شده و خسارت‌هاى ترمیم ناپذیر و پر هزینه‌ای را برجای گذارد.
به گزارش روابط عمومی سازمان نقشه برداری کشور، بر اساس مطالعات انجام شده تا کنون، در حال حاضر بیش از ۴۲ منطقه کشور با فرونشست عمده روبروست. کما اینکه در جنوب پایتخت، بخشهای شهریار، ماهدشت و نجم‌آباد اندازه‌گیرى‌هاى سازمان نقشه‌بردارى کشور فرونشستى به میزان حدود ۲۶ سانتیمتر را در سال نشان مى‌دهد.
آنچه در ادامه میخوانید حاصل گفت و گو با دکتر عبدالرضا سعادت مدیرکل ژئودزی و نقشه‌برداری زمینی سازمان نقشه‌برداری کشور و دانش آموخته دکتری ژئودزی دانشگاه تهران است.
این روزها هشدارهای زیادی در فضای رسانهای کشور درباره فرونشست در برخی نقاط کشور دیده و شنیده می‌شود. به عنوان یکی از متخصصین این عرصه، چه تعریفی از «پدیده فرونشست» دارید؟
یکی از خطرناک‌ترین رخدادهای طبیعی که اغلب به جهت سهل‌انگاری و افراط بشر در استخراج آبها و معادن زیر زمینی رخ می‌دهد، فرونشست سطح زمین است که می‌تواند بصورت تغییرات قائم و یا حتی حرکات قائم-افقی پوسته زمین ظاهر گردد. این پدیده به خصوص در مناطق حساس می‌تواند منجر به حوادث جبران ناپذیر شود. به همین دلیل است که امروزه در بسیاری از کشورهای جهان بحث اندازه‌گیری، مدیریت و کنترل آن از پر اهمیت‌ترین وظایف مراکز تحقیقاتی علوم زمینی محسوب می‌شود. فرونشست و شکافهاى زمین که به آهستگى و به تدریج گسترش مى‌یابند شاید همان تاثیر خطرهاى ناگهانى و فاجعه بار مانند سیل و زلزله را نداشته و یا در منطقه در حال فرونشست خرابى به میزان گسترده مشاهده نگردد، ولی بطور معمول خسارت‌هاى ناشى از آن ترمیم ناپذیر، پر هزینه و مخرب است.
در واقع پدیده فرونشست با ایجاد تغییر در وضعیت توپوگرافى منطقه مى‌تواند سبب بروز تغییرات چشمگیرى در هیدرولوژى منطقه شود. به عنوان مثال در این مناطق ممکن است سیلابهاى عظیم و مخربى بوقوع بپیوندد در حالى که قبل از ایجاد فرونشست از هیچ سابقه اى برخوردار نبوده است. از سوى دیگر این پدیده مى‌تواند با ایجاد تغییر در وضعیت زمین آبشناختى منطقه از قبیل جهت و سرعت جریان آب زیر زمینى، بیلان آب زیرزمینى و غیره نتیجه‌هاى ناهنجار بیشترى در پى داشته باشد.
در چه مناطقی از کشور، با فرونشست روبرو هستیم؟
دشت رفسنجان، زرند و کرمان، دشت کبودرآهنگ و فامنین در استان همدان، دشت معین‌آباد ورامین و دشت نظرآباد در استان تهران، در جنوب باخترتهران بزرگ، شهریار، ماهدشت و نجم‌آباد هم اندازه‌گیرى‌هاى سازمان نقشه‌بردارى کشور فرونشستى به میزان حدود ۲۶ سانتیمتر را در سال نشان مى دهد. همچنین فرونشست دشت یزد اردکان میبد حوالی باتلاق گاوخونی، آزاد شهر، گرگان و گنبد، دشت اسد آباد همدان، مشهد، طوس و نیشابور، فرونشست مرودشت در استان فارس فرونشست در سلماس، خوی و ارومیه فرونشست در شمال دریاچه ارومیه را نیز شاهد بودهایم.
بر اساس بررسى هاى صورت گرفته، شواهدى در دست است که نشان مى‌دهد این پدیده در دشت‌هاى دیگر ایران ازجمله اراک، نهاوند، خمین، گلپایگان، نطنز، یزد، ابهر، سیرجان و ابرکوه در حال شکل‌گیرى است. این موارد نمایانگر آن است که بازنگرى و تغییر در استراتژى مدیریت منابع آب ایران در توسعه پایدار کشور اجتناب ناپذیر است.
تا چه اندازه فرونشست، پایتخت را تهدید میکند؟
در سال ۱۳۸۱ برای اولین بار پدیده فرونشست در تهران با اندازه‌گیری تغییرات ایستگاه‌های شبکه ارتفاعی کشور توسط سازمان نقشه‌برداری کشور مشخص و به مسئولین امر گزارش شد. سپس به دنبال آن شبکه ایستگاه‌های ارتفاعی تکمیلی در اطراف شهر تهران به منظور پایش این پدیده، طراحی و احداث شد. پس از آن با پردازش تصاویر راداری به روش تکنیک تداخل‌سنجی راداری، محدوده دقیق فرونشست در تهران تعیین شد. سپس با بررسی‌های انجام شده مشخص شد که بسیاری از مناطق مسکونی، خطوط راه و راه‌آهن و تاسیسات شهری در این محدوده فرونشست واقع شده‌اند. همچنین با پردازش مجدد داده‌های راداری در سال اخیر، نقشه‌های فرونشست نشان دهنده رشد مناطق فرونشست در مناطق جنوب غرب تهران تا میدان فتح است که این امر می‌تواند هشداری برای سایر مناطق حاشیه فرونشست و نشان‌دهنده امکان گسترش این مناطق در سال‌های آتی تا فرودگاه مهرآباد باشد.
این پدیده قابل پیش‌بینی است؟
همانطور که گفتم در بسیاری از دشت‌های ایران که با برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی همراه بوده، پدیده فرونشست رخ داده است و بیشترین مناطق فرونشست در حومه شهرها قرار دارند. با توجه به وجود مناطق متعدد فرونشست در کشور، لزوم شناسایی، کنترل و مدیریت این مناطق امری کاملاً ضروری است. رویارویى با خطر فرونشست بر سه اصل پیش‌بینى، تشخیص و پایش استوار است که در این راستا، پیش‌نیاز هرگونه مدلسازی هندسی این پدیده به منظور پیش‌بینی و کنترل آن و همچنین شناسایی مناطق مستعد، نیازمند بهره‌گیری از ابزارهای ژئودتیکی موجود و استفاده از تکنیک تداخل‌سنجی راداری است.
چه ابزارها و امکاناتی برای رصد و پایش این پدیده لازم است؟
به منظور تشخیص وکنترل مناطق فرونشست از ابزارها و تجهیزاتی ژئودتیکی دقیق نظیر دوربین‌های ترازیاب، گیرنده‌های تعیین موقعیتGNSS و دستگاههای ثقل‌سنجی و تکنیک‌هایی همچون تداخل سنجی راداری می‌توان استفاده نمود. در واقع تکنیک تداخل سنجی راداری با پوشش وسیع و رزولیشن مکانی بالا در کنار داده‌های GNSS، ثقل‌سنجی و ترازیابی دقت بالا می‌تواند منبع مناسبی برای بررسی حرکات سطح زمین درنظر گرفته شود. هر یک از روش‌های ذکر شده برای تعیین میزان فرونشست دارای معایب و محاسنی می‌باشند و بهتر است برای اطمینان از نتایج از تلفیق داده‌ها برای بررسی پدیده فرونشست استفاده نمود.
سازمان نقشه برداری کشور از چه امکاناتی برای رصد و پایش فرونشستها برخوردار است؟
در حال حاضر سازمان نقشه‌برداری کشور مجهز به تمام ابزارها و تجهیزات اشاره شده است. همچنین توان و تخصص مربوط به پایش حرکات پوسته در بسیاری از مراکز علمی و تحقیقاتی کشور وجود دارد.
چه سازمانهایی در این رابطه مسئولیت دارند؟
کلیه سازمان‌ها و مراکز مرتبط با علوم زمین نظیر سازمان نقشه‌برداری، سازمان زمین‌شناسی و همچنین مراکز تصمیم‌گیری نظیر وزارت کشور، ستاد مدیریت بحران، فرمانداری‌ها، شهرداری‌ها و غیره. اما طبق چارت سازمانی، یکی از وظایف سازمان نقشه‌برداری کشور به عنوان متولی داده‌های مکان در ایران، پایش حرکات و اندازه‌گیری تغییرات پوسته زمین به صورت افقی و قائم در کشور به منظور ایجاد چارچوب مرجع مختصات می‌باشد. بالطبع در راستای این ماموریت بحث اندازه‌گیری و تعیین نرخ فرونشست که مربوط به جابجایی قائم پوسته زمین می‌شود نیز می‌تواند توسط این سازمان مورد توجه قرار گیرد.
چطور می‌توان از مخاطرات فرونشست جلوگیری کرد؟
فرونشستها و پیامدهاى ناخوشایند آن، متاسفانه معمولاً بازگشت ناپذیر بوده و به سختى مى‌توان آن را جبران نمود. با توجه به بررسی‌های انجام شده یکی از موارد کاستن مخاطرات این پدیده در کشور اطلاع‌رسانی عمومی، افزایش آگاهی مردم، مدیریت درست منابع آب و اصلاح روش‌های آبیاری در کشور است.
